چکیده:
اعتقاد به موعودى نجاتبخش که در آینده خواهد آمد تا جهان پر از فساد و تباهى را از نو بنیان کند و مردم را از شر ظلم و بیداد و بدبختى نجات بخشد، تقریبا در تمامى مذاهب و مکاتب الهى و بشرى نمایان است. بسیارى از دینپژوهان و مورخان غربى بر این باورند که این عقیده به دست ایرانیان باستان میان یهودیان منتشر شده، و سپس از ایشان به مسیحیان و مسلمانان منتقل شده، و در میان ادیان سامى به صورت یکى از معتقدات اصلى دینى درآمده است. نقد و بررسى این نظریه فرصت دیگرى را مىطلبد، اما این دیدگاه، گویاى جایگاه والا و برجسته این باور در ادیان ایران باستان، به ویژه آیین زرتشت است. نوشته حاضر عهدهدار تبیین و توضیح این باور زرتشتى است.
بشر از آغاز پیدایىاش تاکنون، همواره چشم انتظار نجاتبخشى اصلاحگر بوده است. این موعود که در آیین مزدیسنا «سوشیانس» خوانده مىشود، به صورتى همان کالکى هندوان (دهمین تجلى ویشنو)، بوداى پنجم بوداییان، مسیحاى یهودیان، فارقلیط مسیحیان و حضرت مهدى (عج) مسلمانان است. البته چنین اندیشهاى تنها مختص این ادیان نیست، چنین روایاتى در اشکال مختلف از قصص مذهبى گرفته تا اساطیر و افسانهها، بلکه در میان همه اقوام و ملل متمدن و غیرمتمدن جهان و حتى قبایل بدوى وجود داشته است; مثلا در میان سرخپوستان امریکاى میانى، آزتکها از کتسال کواتل (Quetzal Coatl) و تولتکها از سه آکاتل توپیلتسین (Ce Acatl Topiltzin) و مایاها از کوکولکان (Kukulcan) در اساطیر خویش یاد مىکنند، که احتمالا منشا هر سه یکى است.
ایشان بر این باور بودند که این شخصیتهاى اسطورهاى، که تدریجا به مقام خدایى ارتقا یافتند، همان گونه که به شکل ناگهانى و اسرارآمیزى ناپدید شدند، دوباره روزى مراجعت مىکنند و باعث نجات مردم و سامان بخشیدن به اوضاع جامعه خویش خواهند شد. (1)
اینکاها نیز از ایزدى آفریننده موسوم به ویراکوچا (Virakocha) نام مىبرند و معتقدند پس از آن که کار آفرینش به دست وى پایان یافت، دستورهایى براى مردمش بر جاى گذاشت; و قبل از آن که در آسمان ناپدید شود، قول داد که روزى مراجعتخواهد کرد. (2)
ساکنان جزایر ملانئید ,(Melaneid) واقع در جنوب اقیانوس آرام، در این باره افسانهاى دارند مبنى بر این که در زمانهاى دور، پادشاه یک سرزمین ناشناس - که امریکا نام داشت - به دیدار آنها آمده بود. نام این خدا جان فرام (John Frum) بود، که به آنها قول داد در روزى از روزها با پنجاه هزار تن از پیروان آسمانىاش از دهانه آتشفشان مازور (Masur) بیرون آید و زندگى فقیرانه بومیان را بهبود بخشد و براى آنها خوشبختى به ارمغان آورد. ولى بومیان مىگویند این خدا فقط در صورتى نزد آنها باز خواهد گشت که آنها سنتها را زنده نگاه داشته و خدایان را پرستش کنند. (3) گذشته از اینها، چنین معتقداتى را مىتوان در اساطیر کهن مصر باستان، چین و یا افسانههاى یونانى بازشناخت.
اعتقاد به موعود در عقاید مانوى نیز خودنمایى مىکند. در قطعه شماره 9 اسناد مکشوفه تورفان (کلکسیون لنینگراد) پرسشهایى درباره آخرالزمان و علامات آن مطرح مىشود. این اسناد سالها پس از زمان مانى نوشته شده است، ولى از آنها چنین بر مىآید که پیروان مانى به ظهور وى در آخرالزمان معتقد بودهاند. تکههایى از کتاب شاپورگان (4) مانى وجود دارد که در آنها اشاره به ظهور مانى نمىشود، اما از قراینى چنین به دست مىآید که انتظار ظهور عیسى را دارند. در شاپورگان، ترجمه مولر، نام «خرد شهر ایزد» آمده که در آخرالزمان باید ظهور بکند. جکسون عقیده دارد که بىشک عیسى به این لقب نامیده شده است. در قطعات پهلوى لنینگراد به «آمدشنیه ییشو زندگر» و در جاى دیگر «مردان پوسر» اشاراتى شده است.
به هر حال، وقایعى که با ظهور مصادف مىشود، عبارت از علامات شگفتانگیزى است که در آسمان پدید مىآید و برآمدن «خرد شهر ایزد» دلالت مىکند، و دانش را پیش از تکمیل فرشگرد به دنیا مىآورد. فرشتگانى از شرق و غرب به فرمان او فرستاده مىشوند و به همه اهل دنیا پیام مىفرستند. اما اشخاص شرور او را انکار مىکنند و کاذب مىشمارند. از طرف دیگر، پنج تن از نگهبانان پیروزگر آسمانها و زمینها با پرهیزگاران و دیوان فروتن به پرستش او سر فرود مىآورند. (5)
برخلاف دیگر ادیان، که معمولا منتظر یک موعود نجاتبخشاند، - زرتشیان منتظر سه موعود هستند که هر یک از آنها به فاصله هزار سال از دیگرى ظهور خواهد کرد. در این جا لازم است قبل از پرداختن به مسئله سه موعود، اشارهاى گذرا به بحث ادوار جهانى یا سال کیهانى در آیین زرتشت داشته باشیم، که افسانه ظهور این موعودهاى سه گانه در چنین چارچوبى جاى داده شده است. البته باید یادآور شویم که متنهاى زرتشتى درباره این که «سال کیهانى» از چند هزاره تشکیل مىشود همسخن نیستند. پارهاى مىگویند از نه هزاره، و برخى این دوره جهانى را به مناسبت دوازده برج سال طبیعى و دوازده نشان منطقةالبروج متشکل از دوازده هزاره مىدانند. قراینى نیز حکایت مىکند رقم اصلى شش هزار سال بوده و به تدریجبه نه هزار سال و دوازده هزار سال افزایش یافته است. (6)
امیل بنونیست (Emil Benveniste) در این باره مىنویسد: نه هزار سال عقیده زروانیان و دوازده هزار سال اعتقاد مزدیسنان غیر زروانى است. (7) اما نیبرگ (Nyberg) عقیده دارد که عمر جهان بنابر راى زروانیان دوازده هزار، و بنابر اعتقاد مزدیسنان غیرزروانى نه هزار سال است. (8) با این همه، سال کیهانى کامل، چنان که مشروحا در فصل اول بندهش مندرج است، دوازده هزار سال است، که خود به چهار دوره یا عهد سه هزار ساله تقسیم مىشود. (9)
در سه هزاره اول، اهورامزدا عالم فروهر، یعنى عالم روحانى را بیافرید، که عصر مینوى جهان بوده است. در سه هزاره دوم از روى صور عالم روحانى، جهان جسمانى خلقتیافت. در این دوره امور جهان و زندگى مردمان فارغ از گزند و آسیب بود و به همین دلیل عصر طلایى تاریخ دینى مزدیسنان نامیده مىشود. سه هزاره سوم، دوران شهریارى شهریاران و لقتبشر و طغیان و تسلط اهریمن است. زرتشت درست در آغاز هزاره اول از دوران چهارم زاده شد; یعنى هنگامى که بنابر سنت دوران واپسین از چهار دوره عمر جهان بود. (10)
به موجب روایات زرتشتى، و بنا به یشت نوزدهم، در آخرالزمان از زرتشتسه پسر متولد مىشود که با نام عمومى سوشیانس خوانده مىشوند. این نام بخصوص براى تعیین آخرین موعود تخصیص یافته و او آخرین مخلوق اهورامزدا خواهد بود. کلمه «سوشیانس» که از ریشه «سو» به معنى سودمند است، در اوستا سئوشیانت (Saoshyant) آمده و در پهلوى به اشکال گوناگونى چون: سوشیانت، سوشیانس، سوشانس، سوشیوس یا سیوشوس آمده است. در فروردین یشت، بند 129، در معنى سوشیانت چنین آمده است: «او را از این جهتسوشیانتخوانند; براى آن که او به کلیه جهان مادى سود خواهد بخشید.» (11)
این کلمه چندین بار در گاتاها براى شخص زرتشتبه کار رفته و پیامبر خود را سوشیانتخوانده; یعنى کسى که از وجودش سود و نفع برمىخیزد و سود رساننده است. (12) همچنین چند بار دیگر در سرودها این واژه به صورت جمع آمده و زرتشتخود و یارانش را «سودرسانندگان» معرفى کرده است. (یسنا، 34/13، 46/3، 48/12) (13) در سایر قسمتهاى اوستا نیز غالبا سوشیانسها به صورت جمع آمده و منظور از آنها پیشوایان و جانشینان زرتشت است که در تبلیغ کردن دین کوشا هستند و مردم را به راه راست هدایت مىکنند. (14) در یسنا (26/10)، که از ستایش فروشى نیکان یاد شده، آمده است: «همه فروهرهاى نیک تواناى مقدس پاکان را مىستاییم از آن (فروهر) کیومرث تا سوشیانت پیروزگر.» (15) همین موضوع در یسنا (59/28) نیز تکرار شده است.
در یسنا (24/5) از سوشیانسها با عنوان نوکنندگان جهان و مردانى که هنوز متولد نشدهاند یاد مىشود:
ستایش و نیایش و خشنودى و آفرین با فروهرهاى همه پاکان; آن پاکانى که مردهاند و آن پاکانى که زندهاند و آن مردانى که هنوز زاییده نشده، سوشیانتهاى نوکنندهاند. (16)
و در فروردین یشت کرده 1 فقره 7 آمده است:
اى سپنتمان! فروهرهاىنخستین آموزگاران دین و فروهرهاى مردانى که هنوز متولد نشدند و در آینده سوشیانسهاى نوکننده جهان خواهند بود، از فروهرهاى سایر مردمان قویتر هستند. (17)
در گزارش پهلوى وندیداد (19/5) سوشیانتبه صورت [Sut aumand ] سودمند آمده و از آن هنگامى سخن رفته که میان زرتشت و اهریمن (انگرمینو) جدالى سختبوده است. اهریمن دیوان را برمىانگیزد تا زرتشت را هلاک کنند، اما زرتشتبا خواندن ادعیه و توسل به کلام مقدس دیوان را مىراند و بر آن مىشود تا آفرینش شر اهریمنى را نابود سازد. اهریمن به تمنا مىخواهد زرتشت را منصرف کند، اما زرتشت در جوابش مىگوید:
اى اهریمن بدسگال! من آفریدههاى دیو ساخته را تباه مىکنم; دیو نسو (Nasu) [دیولاشه و مردار] را بر مىافکنم; پرى خنتائیتى (18) را هلاک مىکنم; تا آن گاه سوشیانت پیروزمندانه از آبهاى دریاچه کسو (Kasu)(19) در جانب مشرق از سوى خاورگاهان زاییده شود. (20)
اما عمده مطالب درباره سوشیانسها در یشتهاى سیزدهم و بویژه نوزدهم آمده است. در یشت 19، بند 88 به بعد، درباره ظهور سوشیانس در آخرالزمان و نو شدن گیتى و سپرى شدن جهان چنین آمده است:
فر کیانى نیرومند مزدا آفریده را ما مىستاییم; (آن فر) بسیار ستوده زبردست، پرهیزگار، کارگر چست را که برتر از سایر آفریدگان است; که به سوشیانت پیروزمند و به سایر دوستانش تعلق خواهد داشت. (21) در هنگامى که گیتى را نو سازد; (یک گیتى) پیر نشدنى، نمردنى، نگندیدنى، نپوسیدنى، جاودان زنده، جاودان بالنده و کامروا. در آن هنگامى که مردگان دگرباره برخیزند و به زندگان بىمرگى روى کند. پس آن گاه او (سوشیانت) به در آید و جهان را به آرزوى خود تازه کند.
پس جهانى که فرمانبردار راستى است فناناپذیر گردد. دروغ دگرباره به همان جایى رانده شود که از آن جا از براى آسیب رساندن به راستى پرستان و نژاد و هستى وى آمده بود. تباهکار نابود خواهد گردید; فریفتار رانده خواهد شد.
در هنگامى که استوت ارته ( سوشیانت) پیک اهورامزدا، پسر «ویسپه تئوروئیرى (22) از آب کیانسیه به در آید، گرز پیروزمند آزنده; (گرزى) که فریدون دلیر داشت در هنگامى که اژى دهاک (ضحاک) کشته شد.
که افراسیاب تورانى داشت در هنگامى که زنگیاب (23) دروغگو کشته شد، که کیخسرو داشت در هنگامى که افراسیاب تورانى کشته شد، که کى گشتاسب داشت (آن) آموزگار راستى از براى سپاهش، با این (گرز) او (استوت ارته) دروغ را این جا از گیتى بیرون خواهد کرد.
او (استوت ارته سوشیانس) با دیدگان خرد بنگرد. به همه آفریدگان او نگاه خواهد کرد; آنچه زشتنژاد است، او با دیدگان بخشایش سراسر جهان مادى را خواهد نگریست و نظرش سراسر جهان را فنا ناپذیر خواهد ساخت.
یاران استوت ارته پیروزمند به در خواهند آمد. نیکپندار، نیکگفتار، نیک کردار و نیک دیناند و هرگز سخن دروغ به زبان نیاورند. در مقابل آنان خشم خونین سلاح بىفر رو به گریز نهد. راستى به دروغ زشت تیره بدنژاد غلبه کند.
منش بد شکستخواهد یافت. منش خوب به آن چیره شود. (سخن) دروغ گفته شده، شکستخواهد یافت. سخن راست گفته شده به آن چیره خواهد شد. خرداد و امرداد هر دو را شکست دهند: گرسنگى و تشنگى را. خرداد و امرداد گرسنگى و تشنگى زشت را شکست دهند. اهریمن ناتوان بدکنش رو به گریز خواهد نهاد. (24)
بر اساس روایات پهلوى، نطفه زرتشت در دریاچه هامون، [کیانسیه یا کسه ایه (Kasaoya) ]قرار دارد. در آخرین هزاره از عمر جهان (هزاره دوازدهم) سه دوشیزه از این نطفه بارور مىشوند و سه موعود مزدیسنان را مىزایند. در شتسیزدهم، بند 62، آمده است:
فروهرهاى نیک تواناى پاک مقدسین را مىستاییم که نه و نود و نهصد و نه هزار و نه بار ده هزار (یعنى 99999) از آنان نطفه سپنتمان زرتشت مقدس را پاسبانى مىکنند. (25)
اما در یشتسیزدهم، بندهاى 128 و 129 مهم و قابل توجه هستند. در بند 128 مجموعا از نه پارسا - که شش تن از آنها یاران سوشیانس و سه تن دیگر موعودهاى آیندهاند - یاد شده و فروشىشان ستوده شده است.
بنا به مندرجات کتاب پهلوى دادستان دینیک، هنگامى که در آخرالزمان سوشیانس ظهور کند، قیامت مردگان به مدت 57 سال به طول مىانجامد. در این مدت، سوشیانس در کشور مرکزى، یعنى خونیرس، (26) فرمانروا خواهد بود، و شش تن از یارانش در شش کشور دیگر. اینان در طى مدت فرمانروایىشان، که باید به نوعى فرمانروایى معنوى و روحانى تلقى شود، همواره در حال اطاعت از سوشیانس و مجرى فرمانهاى وى خواهند بود. این شش پارساى جاودانى عبارتاند از:
1. رئوچس چئشمن (Raocas - Caesman) یعنى روشنى پاشنده، که در دادستان دینیک (فصل 36، فقره 4) روشن چشم (Casm Rosan) یاد شده است، و در کشور ارزه (Arezah) یعنى کشور غربى فرمانده خواهد بود.
2. هور چئشمن (Hvare - Caesman) یعنى فروغ خورشید پاشنده، که در دادستان دینیک خور چشم (Xor آمده است، و در سوه (Savah) یعنى کشور شرقى، فرمانده خواهد بود.
3. فرادت خوارنه (Fradat xvarenah) یعنى فرپرور، که در دادستان دینیک فرادت - فره (Fradat Frrah) آمده است، و در کشور فرد ذفش (Fradzafs) یعنى کشور جنوب شرقى فرمانده خواهد بود.
4. ویذت خوارنه (Vidhat xvarenah) یعنى از فر برخوردار، که در دادستان دینیک وردت فره (Varedat Farrah) آمده است، و در کشور وید ذفش (Vida zafs) یعنى کشور جنوب غربى فرمانروا خواهد بود.
5. وئورو - نمه (Vouru nemah) یعنى فراخ نیایش، که در دادستان دینیک کامک نیایش (Kamak Vaxsisn) آمده است، و در کشور وروبرشت (Vorubarest) یعنى کشور شمال غربى فرمانروا خواهد بود.
6. وئورو - سوه (Vouru Savah) یعنى فراخ سود، که در دادستان دینیک کامک سود (Kamak Sud) آمده است، و در کشور وروجرشت (Vorujarest) یعنى کشور شمال شرقى فرمانده خواهد بود. (27)
پس از این شش نام، در بند 128، یشتسیزدهم، از سه تن دیگر نیز یاد شده و فروشىشان مورد ستایش قرار گرفته است. اینها در اصل همان سه پسر آینده زرتشتیا موعودهاى نجاتبخشى هستند که در هزاره آخر عمر جهان، به فاصله هزار سال از همدیگر، ظهور خواهند کرد. این سه تن عبارتاند از: (28)
اوخشیت ارته (Ukhsyat ereta) یعنى پروراننده قانون مقدس (نیرو دهنده و رواکننده قانون دین و داد زرتشت). (29) امروزه این نام را اوشیدریا هوشیدر گویند، و در کتب پهلوى به صورت خورشیتدر یا اوشیتر آمده است. گاه کلمه بامى را به آن افزوده، هوشیدربامى مىگویند، که به معنى هوشیدر درخشان است.
اوخشیت نمه (Ukhsyat nemah) یا اوخشیت نمنگه، یعنى پروراننده نماز و نیایش. امروزه آن را اوشیدرماه یا هوشیدرماه گویند، ولى در کتب پهلوى به صورت خورشیتماه و اوشیترماه ضبط شده است. استاد پورداود مىنویسد: «در واقع بایستى اوشیدر نماز بگویند; چه، کلمه نمنگه به معنى نماز است.» (30)
استوت ارته ,(Astvat ereta) یعنى کسى که مظهر و پیکر قانون مقدس است. در خود اوستا نیز به معنى لفظى این کلمه اشاره شده و در بند 129، یشتسیزدهم، مىخوانیم:
کسى که سوشیانت پیروزگر نامیده خواهد شد و استوت ارته نامیده خواهد شد. از اینجهتسوشیانت، براى اینکه او بهسراسر جهان مادى سود خواهد بخشید; از این جهت استوت ارته، براى این که او آنچه را جسم و جانى است پیکر فناناپذیر خواهد بخشید، از براى مقاومت کردن بر ضد دروغ جنس دوپا (بشر). از براى مقاومت کردن در ستیزهاى که از طرف پاکدینان برانگیخته شده باشد. (31)
و این استوت ارته همان سوشیانس، یعنى سومین و آخرین موعود در آیین مزدیسناست. در اوستا هر جا که سوشیانتبه صورت مفرد آمده، از او آخرین موعود، یعنى استوت ارته ارادهگردیده است; چنان که امروزه نیز هر وقتبه طور عام سوشیانس مىگوییم، مقصود همانآخرین نجاتبخش و موعود است; مثلا دریسنا که ذکرش گذشت، (26/10) در آن جایى که به فروهر نخستین بشر کیومرث تا به سوشیانت درود فرستاده مىشود. و یا دریسنا (59/28) که آمده است: «به سوشیانت پیروزگر درود مىفرستیم.» همچنین در ویسپرد (2/5) به کسى درود فرستاده مىشود که به کلام سوشیانت - که از پرتوش جهان راستى برپا خواهد شد - متکىباشد. بىشک مقصود از سوشیانت در فقرات مذکور، همان استوت ارته یا آخرین موعود است. (32)
چنان که اشارت رفت، این سه برادر از پشت و نطفه زرتشت پیامبر ایران هستند. بنابر سنت نطفه زرتشت را ایزد نریوسنگ برگرفت و به فرشته آب ناهید سپرد، که آن را در دریاچه کیانسیه (هامون) حفظ کرد. در آغاز هزاره یازدهم دوشیزهاى از خاندان بهروز خداپرست و پرهیزگار در آن دریاچه آبتنى مىکند و از آن نطفه آبستن مىشود. پس از سپرى شدن نه ماه، هوشیدر پا به عرصه دنیا;پپ حا خواهد گذاشت. این پسر در سى سالگى از طرف اهورامزدا برانگیخته مىشود و دین در پرتو ظهور وى جان مىگیرد. از جمله علامات ظهور وى این است که خورشید ده شبانه روز غیرمتحرک در آسمان خواهد ماند و به هفت کشور روى زمین خواهد تابید. آن که دلش با خدا نیست، با دیدن این شگفتى، از هول و هراس، جان خواهد باخت و زمین از ناپاکان تهى خواهد گشت.
در آغاز هزاره دوازدهم دگرباره دوشیزهاى از خاندان بهروز در دریاچه هامون تن خود را مىشوید و از نطفه زرتشتبارور مىشود، و از او هوشیدرماه زاده خواهد شد و در سى سالگى به رسالتخواهد رسید. در هنگام ظهور وى، خورشید بیستشبانه روز میان آسمان مىایستد. در دوران شهریارى روحانى هوشیدرماه، ضحاک از کوه دماوند زنجیر گسیخته، و به ستمگرى و بیداد مىپردازد. به فرمان اهورامزدا یل نامور، گرشاسب، از دشت زابلستان به پا مىخیزد و آن ناپاک را هلاک مىکند.
در پایان هزاره دوازدهم، باز از خاندان بهروز، دوشیزهاى در آب هامون شست و شو مىکند و بارور مىشود و از او سوشیانس، آخرین آفریده اهورامزدا، متولد مىشود. در سى سالگى مزدیسنا امانت رسالت را به وى واگذار مىکند. به واسطه نشانه متوقف شدن خورشید در وسط آسمان، به عالمیان ظهور سوشیانس و نوکننده جهان بشارت داده خواهد شد. از ظهور وى اهریمن و دیو دروغ نیست و نابود گردد. یاران آن موعود، که از جاودانان هستند، قیام مىکنند و همراه وى خواهند بود تا مردگان برخیزند و جهان معنوى روى نماید. (33)
اسامى مادران این سه موعود در اوستا محفوظ مانده، چنان که در یشتسیزدهم، بند 141 - 142، در این باره آمده است: فروهر پاکدین دوشیزه سروتت فذرى را مىستاییم. فروهر پاکدین دوشیزه ونگهوفذرى را مىستاییم. فروهر پاکدین دوشیزه اردت فذرى را مىستاییم. کسى که همچنین ویسپه تئوروئیرى نامیده (خواهد شد). از این جهت ویسپه تئوروئیرى، براى این که کسى را خواهد زایید که همه آزارهاى دیوها و مردمان را دور خواهد نمود. (34)
شرح اسامى مذکور به ترتیب ذکر نام ایشان چنین است: سروتت فذرى ,(Srutat fedhri) مادرهوشیدر، و به معناى کسى که پدرش نامى و مشهور است. ونگهوفذرى ,(Vanghu fedhri) مادر هوشیدرماه، و به معناى کسى که از پدرى شریف و نیک است. اردت فذرى ,(Eredat fedhri) مادر سوشیانس، و به معناى کسى که موجب آبروى پدر و شرف اوست. ویسپه تئوروئیرى (Vispa taurvairi) نام دیگر وى است، و به معناى کسى که همه را شکست مىدهد. (35)
گفتنى است که دریشتسیزدهم هیچ گونه اشارهاى به این موضوع که این دوشیزگان مادران سه موعودند وجود ندارد. اما در یشت نوزدهم، مادر سوشیانس، یعنى سومین موعود، با صراحت مشخص گردیده است; آن جا که مىگوید:
در هنگامى که استوت ارته پیک اهورامزدا، پسر ویسپه تئوروئیرى از آب کیانسیه (هامون) به در آید....
چنان که گفته شد، ویسپه تئوروئیرى نام دیگر مادر سوشیانس (استوت ارته) یعنى اردت فذرى است.
در کتاب هفتم دینکرد (فصول 7 - 10) شرحى درباره موعودها و مادران آنها آمده است. در کتاب مذکور این دوشیزگان پانزده ساله، که هر کدام مادر یکى از موعودها خواهند بود، از خاندان بهروز پسر فریاناند. اسامى این مادران در روایت دینکرد به ترتیب: شمیگ ابو ,(Shemig - abu) شپیر ابو ,(Shapir - abu) گوباک ابو (Gubak - abu) ذکر گردیدهاند. (36) اما در رساله صد در بندهش این اسامى به صورت «بد»، «وه بد» و «ارددبد» ضبط شده است. (37)
بنا به روایات، زرتشت در آغاز هزاره دهم یا در آغاز دوران چهارم متولد شده است. پس از وى سه پسر آینده او، که موعودهاى نجاتبخش در آیین مزدیسنا هستند، به ترتیب: هوشیدر در آغاز هزاره یازدهم، هوشیدرماه در آغاز هزاره دوازدهم و سوشیانس در پایان هزاره دوازدهم ظهور مىکنند. ایشان مىآیند تا ادامه دهنده راه زرتشت، زداینده پیرایهها از دین او و پالاینده جهان از فساد و تباهى، و سرانجام، منجیان مردمان و برپاکننده رستاخیز مردگان باشند.
در مینوى خرد (پرسش 1، بند 95) مىخوانیم:
اگر کیخسرو بتکده (ساحل) دریاچه چیچست (38) را نکنده بود، در این سه هزاره هوشیدر و هوشیدرماه و سوشیانس که جداجدا در سر هر هزاره از ایشان یکى آید و همه کارهاى جهان را باز آراید و پیمان شکنان و بتپرستان را در کشور بزند، آن گاه آن بدکار ( اهریمن) چنین قویتر مىشد که رستاخیز و تن پسین (39) کردن ممکن نبود.
در بندهش (ص 142) آن جا که از هزارهها یاد شده، درباره چگونگى ظهور این سه موعود توضیحاتى داده شده است. در زندوهومن یسن (فرگرد 7 - 9) نیز پیرامون ظهور اوشیدر و زمان ظهور و وقایعى که رخ مىدهد، مطالبى آمده است. همچنین در روایت پهلوى (فرگرد 48) نیز درباره این سه موعود شرحى مفصل نقل شده، (40) اما شرحى که در صد در بندهش آمده مفصلتر و جامع است و تحول شفاهى روایت و تغییرات تازه آن را نیز نشان مىدهد.
هزاره اوشیدر
اندر دین پیداست که زراتشت اسفنتمان از نزدیک ایزد تعالى بیامد و گفت: اى دادار وه افزونى بعد از این، که باشد که بدین منزلت رسند که من رسیدهام و از تو چیزها توانند پرسیدن؟ ایزدتعالى گفت تا آن که اوشیدر سى ساله شود به نزدیک من بیاید و این دین دیگر باره از من پذیرد و هیچ کس به مناجات من نتواند رسیدن و سخن گفتن الا اوشیدر. و اکنون بباید دانستن آن گاه که زراتشت اسفنتمان انوشه روان باد، دین در جهان روابکرد، و آشکار. و دیگر به هفت کشور زمین برسید و مردمان بر دین استوار و بىگمان شدند. زراتشتبرخاست که به ایران ویجشود. در مدت سه ماه با زن خویش نزدیکى کرد، هر بار که آن زن برخاستى و برفتى و چشمه آب هست از آن قهستان (کوهستان) و آن را «کانفسه» خوانند و در آن آب نشستى و سر و تن بشستى و منى در آن آب بگمیختى.
دادار اورمزد نه بیور و نه هزار و نه صد و نود و نه [99999] فروهر اشوان بر آن منى موکل کرده است تا آن منى نگاه مىدارند. چون هزاره زراتشت اسفنتمان برآید، جایى و کوهى است که آن جا را کوه خدا خوانند و قومى بسیار از جمله بهدینان آن جا نشستهاند و هر سال روز نوروز و چون مهرجان آید، آن مردمان دختران خانه را بفرستند تا در آن آب نشینند. (41) چه، زراتشت اسفنتمان آن حال به ایشان گفته است که اوشیدر و اوشیدرماه و سیاوشانس از دختران شما پدیدار خواهند آمدن. و پس چون دختران در آن آب نشینند و سر بشویند، چون آن دختران بیایند، پدران و مادران ایشان را نگاه مىدارند تا آن گاه که وقت دشتان و بىنمازى ایشان باشد. پس چون گاه اوشیدر و اوشیدرماه پدیدار آمدن باشد، دختران بر قاعده هر سال بروند و اندر آن آب نشینند. و دخترى باشد که او را «نامى بد» (42) باشد، و آن دختر از آن آب آبستن شود. - و چون دشتان باشد نیز دشتان شود، مادر داند. - او را نگاه دارند تا نه ماه برآید. پس اوشیدر از او بزاید. و چون سى ساله شود، به نزدیک اورمزد شود، و با ایزد تعالى همپرسگى کند. و ده شبانه روز خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود تا همه کس بدانند که کار نوپدیدار خواهد آمدن.
پس چون دین بپذیرد و بیاید به ایرانشهر روا بکند و دیگر باره دین تازه شود. همچنان که در آن روزگار که کسى چیزى از کسى نیایش نکند یا گاهنبار نسازد او را به داور برند و باد افراد نمایند و مردم در راحت و ایمنى باشند. و چون تیرست (100) سال از روزگار اوشیدر بگذرد، همه دد و دام هلاک و نیستشوند. پس چون گرگى پدیدار آید سختبزرگ و سهمناک، و مردمان از سبب آن گرگ به رنج آیند و بنالند و بسیار کسى هلاک کند. پس به اوشیدر شکایت کنند و اوشیدر یزشن یزدان بکند و مردمان را گوید شما سلاح بردارید و به جنگ او شوید. مردم به جنگ او روند و آن گرگ را هلاک کنند. و بعد از آن هیچ دد و دام، چون گرگ و شیر و پلنگ و مانند ایشان، هیچ نباشند و جهان از همه بلاها پاکیزه و صافى شود.
و چون تیرست (100) سال از روزگار اوشیدر بگذرد، دیوى پدیدار آید که آن دیو را «ملکوس» (43) خوانند. و مردمان را گوید پادشاهى عالم به من دهید. و مردمان او را گویند دین بپذیر تا پادشاهى تو را دهیم. او نپذیرد و قبول نکند. پس بر آن ستیزه و لجاج سه سال به جادویى، برف و باران پدیدار آورد و این جهان خراب کند; چنان که هیچ کس در این جایگاه بنماند. و چون سه سال برآید، آن دیو بمیرد و برف و باران باز ایستد و از «ور جمکرد» (44) و ایران ویج و کنگ دژ و کشمیر اندرون راهها و گذرها گشاده شود، بدین کشور آیند و عالم آبادان کنند و دیگر باره دین در ایرانشهر روا شود.
هزاره اوشیدر ماه
و چون هزاره برآید، سى سال مانده باشد، دیگر باره دختران در آب نشینند. دخترى باشد که او را نام «وه بد» (45) باشد. از آن رو آبستن شود. چون نه ماه برآید، اوشیدرماه از وى بزاید. چون سى سال شود، به همپرسه دادار اورمزد شود. بیست روز و شبان خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود و مردم عالم بدانند دیگر باره عجایبى پدیدار خواهد آمدن. و چون دین بپذیرد و بیاید و در همه جهان روا بکند و مار سرده ( انواع مار) جمله هلاک شوند. و اژدهایى پدیدار آید ختبزرگ. مردمان به رنجشوند. بیایند و معلوم کنند. و اوشیدرماه یزشن امشاسفندان بکند و مردمان را فرماید شما سلاح برگیرید و به کارزار شوید. و مردمان به حرب او روند و او را بکشند و جهان از همه خرفستران ( جانوران موذى) و جمبندگان پاکیزه و پاک شود و مردم از بلاها ایمن شوند. - و دار و درخت که در جهان بوده باشد باز دیدار آید و دیگر هیچ بنخوشد و به زیان نشود و تا رستاخیز بر جاى باشد. و مردمان چنان سیر شوند که هیچ حرکتى و قوتى در ایشان نباشد. و اگر بنمیرند و نان و آب به کار نیاید و بى آن که چیزى خورند سیر شوند. و همه مردم دین به مازدیسنان دارند. به پیغامبرى زرتشت اسفنتمان انوشه روان باد را اوشیدر. - اوشیدرماه اقرار آورند. دین به مازدیسنان بستایند و بپذیرند و کیشهاى دیگر همه باطل شود، و خشم و کین و آز و نیاز و شهوت کم شوند و مردم اندر راحت و آسانى باشند.
پیدایى سوشیانس
و چون روزگار اوشیدرماه به سر شود، دختران بروند بر آب کانفسه نشینند. دخترى باشد که نام او «ارددبد» (46) باشد، از آن آب آبستن شود. و چون نه ماه برآید، سیاوشانس از وى بزاید. و چون سى ساله شود، به همپرسگى اورمزد وه افزونى رسد. و سى شبانه روز خورشید در میان آسمان بایستد و فرو نشود. و مردمان بدانند که دیگر باره شگفتى پدیدار خواهد شدن. پس سیاوشانس بیاید و مردم به یکبارگى دین مازدیسنان بپذیرند و هر جایگاهى که منافقى یا آشموغى باشد نیستشود و همه مردمان به یکبارگى بر دین بهمازدیسنان بایستند. پس ایزدتعالى به قدرت خویش اهرمن را نیست کند. و سیاوشانس فرماید تا یزشن کند. - به گاه او شهن ساخته گرداند که بامداد باشد; گاه هاون گیرد و مردم همه جمع باشند. به گاه هاون حرکت و جنبش تمام برد; پدیدار آید; - و چون نماز پیشین باشد همه زنده شوند و خرم و با نشاط باشند. و بعد از آن نماز، دیگر شب نباشد. مردمان همه به نزدیک دادار اورمزد باشند و جمله دین بپذیرند. پاکیزه شوند و از همه بلاها و دردها برهند. کیخسرو و گیو و طوس و پشوتن و سام و نریمان و جمله اهوشان [ بىمرگان، جاودانان] آن جا حاضر باشند. (47)
