جاهلیت از گذشته تا حال
هرگاه از جاهلیت سخن به میان می آید‎، چنین به نظر می رسد که جاهلیت مربوط به دوران گذشته بوده و امروز در دوران عقلانیت بشر‏، سخن از آن، سخنی گزاف و خارج از تمدن است. اما با تامل در مفهوم جاهلیت و آنچه که بر بشر امروز می گذرد، روشن می شود که این معضل بزرگ، امروز هم گریبان گیر بشر است.

جاهلیت چیست؟ و آیا با همه تحولات علمی و ترقیات بشر در قرون اخیر، به کارگیری لفظ جاهلیت در مورد انسان عصر حاضر صحیح است؟
جاهلیت نخستین (جاهلیت اُولی به تعبیر قرآن) و جاهلیت نوین (جاهلیت ثانی) به چه معنا است؟ و آثار و علائم جاهلیت دوران ما چیست؟ اینها مسائلی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.

جاهلیت از دیدگاه قرآن و روایات
چنانکه اشاره شد قرآن و روایات راجع به جاهلیت، تعاریفی دارند که توجه به آن، بسیاری از حقایق را روشن می سازد.
خداوند در قرآن می فرماید:
اِذ جَعَلَ الذِینَ کَفَرُوا فِی قُلوبِهِم الحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الجَاهِلِیَّة
آنگاه که کافران در دلهای خود تعصب (آنهم) تعصب جاهلی قرار داده‌اند.1
حمیت از ماده «حَمی» به معنای حرارت است و سپس در معنای غضب، و بعد از آن در معنای نخوت و تعصب آمیخته با غضب به کار رفته است. علی(ع) در خطبه قاصعه بارها روی این معنا تکیه کرده است و در مذمت ابلیس که پیشوای مستکبران بود می فرماید:
صَدَّقَهُ بِهِ اَبنَاءُ الحَمیَّةِ وَ اِخوانُ العَصَبِیَّة وَ فَرَسانُ الکِبرِ وَ الجَاهِلِیَّةِ
او را فرزندان نخوت و حمیت و برادران عصبیت و سواران برمرکب کبر و جهالت تصدیق کردند.
و در جای دیگر- در همین خطبه- به هنگامی که مردم را از تعصبات جاهلیت بر حذر می دارد، می فرماید:
شراره های تعصب و کینه های جاهلی را که در قلب دارید خاموش سازید، که این نخوت و حمیت و تعصب ناروا در میان مسلمانان، از القائات و نخوتها و وسوسه های شیطان است.2

در حدیثی از امام علی بن الحسین(ع) آمده که وقتی از حضرت درباره عصبیت سوال کردند، فرمود:‌
تعصبی که موجب گناه است اینست که انسان بَدان قوم خود را از نیکان قوم دیگر برتر بشمرد. ولی دوست داشتن قوم خود، تعصب نیست. تعصب آن است که آنها را در ظلم یاری کند.3
قرآن در بیان داستان شب بعد از جنگ احد و احتمال خطر حمله مشرکین به مدینه و ترس انسانهای منافق و ضعیف الایمان می فرماید:‌
ثُمَّ اَنزَلَ عَلَیکُم مِن بَعدِ الغَمِّ اَمَنَةً نُعاساً یُغشَی طائِفَةٌ مِنکُم وَ طائِفةٌ قَد اَهَمَّتْهُم اَنفُسُهُم یَظُنُّونَ بِاللهِ غَیر الحقِّ ظَنَّ الجَاهِلیةِ
سپس خداوند بعد از آن‌اندوه، آرامشی به صورت خواب سبکی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فرا گرفت. گروهی تنها در فکر جان خود بودند و درباره خدا، گمان های ناروا همچون گمان های دوران جاهلیت می بردند.4

آنها در مورد خدا گمان های نادرست همچون گمان های دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده های پیامبر(ص) را می دادند و به یکدیگر و یا به خویشتن می گفتند: آیا ممکن است با این وضع دلخراشی که می بینیم پیروزی نصیب ما بشود. یعنی بسیار بعید و غیر ممکن است. قرآن در جواب آنها می گوید: بگو همه امور برای خداست.5

قرآن در پیام دیگری اشاره می فرماید:
اَفَحُکمَ الجَاهِلیةِ یَبغُونَ؟ وَ مَن اَحسَنَ مِنَ اللهِ حُکماً لِقومٍ یُوقِنون.
آیا خواستار حکم جاهلیت‌اند؟ برای مردمی که یقین دارند داوریِ هیچ کس از خدا بهتر نیست.6
در کتاب کافی از علی (ع) نقل شده است که فرمودند:
الحُکمُ حُکمان، حُکمُ اللهِ و حُکمُ الجاهِلیةِ فَمَن اَخطَا َحُکمَ اللهِ حَکَمَ بِحُکمِ الجَاهِلیَّةِ
حکم دو گونه بیشتر نیست یا حکم خداست یا حکم جاهلیت و هر کس حکم خدا را رها کند به حکم جاهلیت تن در داده است.7
از اینجا روشن می شود مسلمانانی که با داشتن احکام آسمانی به دنبال قوانین ساختگی باطل دیگر افتاده‌اند، در حقیقت در مسیر جاهلیت گام نهاده‌اند.8
حضرت علی(ع) می فرماید:
پیامبر گرامی اسلام(ص) بعد از مراسم حج به طرف مدینه حرکت فرمودند، در بین راه ماجرای غدیر خم و خطبه آن حضرت مطرح شد. پیامبر در آن خطبه معروف فرمودند: به خدا قسم خداوند به انبیاء و رسولان در مورد من بشارت داده، من آخرین انبیاء و رسولانم و من حجت خدا بر همه مخلوقات آسمانها و زمینم. هر کس در این موضوع شک کند کافر است، آن هم کفر جاهلیت اول، و کسی که در این گفتارم تردید کند در همه چیز تردید کرده و تردید کننده در آن آتش جهنم است. 9

حارث بن مغیره می گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا پیامبر (ص) فرموده‌اند: کسی که بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است؟ حضرت فرمودند: آری. پرسیدم آیا جاهلیت جاهلان و سفهاء یا جاهلیتی که امامش را نسناخته؟ حضرت فرمودند: جاهلیت کفر و نفاق و گمراهی.10

پیامبر گرامی اسلام(ص) نگاهی به حضرت علی(ع) نموده و آنگاه فرمودند:
یَا عَلی مَن اَبغَضَکَ اَمَاتَهُ اللهُ مِیتَةً جَاهِلیَِةً وَ حَاسَبَهُ بِمَا عَمِلَ، یَومَ القِیامَةِ
ای علی، کسی که دشمن تو باشد، خداوند او را به مرگ جاهلیت می میراند. و بر اساس آنچه عمل کرده در روز قیامت با او رفتار می شود.11
از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده که فرمودند:
مَن اَنکَرَ القَائِمَ مِن وُلدی فِی زَمانِ غیبتهِ مَاتَ مِیتَةً جاهلیةً
کسی که منکر قائم از فرزندان من در زمان غیبتش بشود به مرگ جاهلیت می میرد.12
در دعای غیبت امام زمان(عج) بعد از درخواست معرفت خدا و پیامبر (ص) و امام و حجت خدا، از خداوند طلب می کنیم:
اَللهُمَ لَا تَمِتنِی مِیتَةً جاهلیةً وَ لا تُزِغ قَلبِی بَعدَ اِذ هَدَیتَنی
خدایا مرا به مرگ جاهلیت نمیران و قلبم را پس از هدایت منحرف مساز.13
مقصود از مرگ جاهلیت در این دعا، عدم معرفت امام زمان(عج) است.

امام صادق (ع) می فرماید:
مَن شَرِبَ مُسکِراً لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ اَربَعینَ یَوماً. فَاِن مَاتَ فِی الاَربعین، مَاتَ مِیتَةً جَاهلیةً وَ اِن تَابَ، تَابَ اللهُ عَلیهِ
کسی که شراب بنوشد، چهل شبانه‌روز نمازش پذیرفته نیست و اگر در این چهل روز بمیرد به مرگ جاهلیت مرده، ولی اگر توبه کند خداوند توبه اش را می پذیرد.14

از مجموع آیات و روایاتی که در این باب ذکر شد می توان مصادیق جاهلیت را در موارد زیر خلاصه نمود:
1- حکم و حکومت ناحق، رفتار خلاف قانون الهی و مبتنی بر هوی و هوس و روی گردانی از دستورات الهی.
2- بی توجهی به وعده های الهی و بد‌اندیشی درباره افعال خداوند.
3- پای فشردن بر خواسته های نابه جا، تعصب و جانب داری بی دلیل از عقاید و‌اندیشه های باطل.
4- نژاد پرستی و برتری قوم و قبیله بدون دلیل منطقی(حمیت جاهلیت)
5- فساد اخلاقی و شراب و قمار، و جنگ و غارت گری.
6- عدم پذیرش رهبری صالح و معصوم و بی توجهی به احکام الهی.

جاهلیت نخستین
قرآن در سوره احزاب، خطاب به زنان پیامبر(ص) جاهلیت نخستین را این گونه بیان می فرماید:
وَ قَرْنَ فِی بُیوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجنَ تَبَرُجَ الجَاهِلیةِ الاُولَی
در خانه هایتان بمانید و مانند جاهلیت اولی تبرج (آشکار کردن بدن و زینت) نداشته باشید.15
اما اینکه منظور از جاهلیت اولی چیست، ظاهراً همان جاهلیتی است که مقارن عصر پیامبر(ص) بوده و به طوری که در تواریخ آمده در آن موقع زنان حجاب درستی نداشتند و دنباله روسری های خود را به پشت سر می‌انداختند به طوری که گلو و قسمتی از سینه و گردنبند و گوشواره های آنان نمایان بود. به هر حال این تعبیر نشان می دهد که جاهلیت دیگری همچون جاهلیت عرب در پیش است که ما امروز در عصر خود آثار این پیشگویی قرآن را در دنیای متمدن مادی می بینیم.16

راستى که این تشبیه چقدر عمیق و این تعبیر چقدر زیبا و کامل است.

اگر مردم در روزگاران گذشته از این کره ى آتشین تنها هدین را مى شناختند که یکى از اجرام بزرگ کیهانى است و فایده اش این است که بر زمین مى تابد و با تابش انوار طلایى خویشچروز را آغاز و با غروب خود روز را به پایان برد و اجسام تر و مرطوب را خشک و آنها را تبدیل به بخار و جوّ را لبریز از حرارت و گرما مى سازد; اینک دانش روز دریافته است که این گوى غلطان در فضا علاوه بر آنچه آمد، فواید عظیم و منافع سرنوشت ساز دیگرى دارد که توضیح آن فرصت دیگرى مى طلبد.

در روایاتى که از پیامبر گرامى ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ و سه تن از پیشوایان نور ـ علیهم السلام ـ ترسیم گردید، روشن شد همه ى آنها به یک واقعیّت پافشارى مى کنند; به گونه اى که گویى هر چهار روایت از یک منبع سرچشمه گرفته است. و نیز روشن شد که هم پیامبر ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ و هم امامان گرانقدر ـ علیهم السلام ـ حضرت مهدى ـ ارواحنا فداه ـ را در دوران غیبت به «خورشید رخ برکشیده در پس ابرها» تشبیه نمودند.

زندگى در عصر غیبت هم براى خودش آداب و رسومی دارد که اگر آن را نشناسى و اصول اولیه اش را ندانى یک وقت به خودت مى آیى و مى بینى زندگى ات هیچ و پوچ است نه به جایى وصلى و نه توشه اى برداشته اى.
پس، آماده شو تا ابف زیستن در دوران غیبت را بیاموزى، و مهارتهاى زندگى در آن را تجربه کنى.
آماده شو تا راه آمدن امام را ماهرانه و آگاهانه گلباران کنى.

مهارت در شناخت دین
خدا رحمت کند حافظ را، قرنها پیش گفت:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
اگر آن روز هفتاد و دو ملت بودند که افسانه مى سرودند، امروز هفتاد و دو هزار ملت و مذهب و مکتب اند که هر یک ادعاى حق بودن دارند و تو را به سوى خود مى خوانند و تو متحیر مى مانى که این همه حق از کجا آمده و نمى فهمى کدام یک راست مى گویند و کدام دروغ، مگر آن که تلاش کنى تا به میزانى دست یابى که حجت تو باشد و تو را به تلقى صحیحى از دین برساند تا خطوط اصلى و فرعى را بشناسى، خط و ربطها را تشخیص دهى، تفاوت بدعت و سنت را درک نمایى، مراقب تحریفها باشى، از کج فهمى بپرهیزى، اهل تفسیر به راى نباشى، در برداشتهاى سنتى اسیر نشوى و قرائتهاى نو فریبت ندهد.
باید آگاهى کسب کنى و آگاهانه حرکت کنى.
باید مجهز به تفکر و تعقل و تدبر شوى،
باید دامان دین شناسان آگاه را رها نکنى،
و باید تقوا پیشه کنى که هر که متقى باشد خداوند به او فرقان را عطا مى کند.

مهارت در آراستگى به عدالت
کسى که در وجود خود و در دنیاى کوچک درونش نتواند عدالت را به پا کند نمى تواند در دنیاى بزرگ بیرونى اش شعار عدالت خواهى بدهد.
اگر توانستى قوا و نیروهاى خود را در حد تعادل نگه دارى، اگر میان شادى و غم، خنده و گریه، عشق و نفرت، محبت و کینه، دوستى و دشمنى حد وسط رإ شناختى، اگر زیاده روى و کم روى نکردى، اگر به موقع حرف زدى و به موقع خاموش ماندى، اگر هم اهل عبادت بودى و هم مرد کارزار، اگر زیبایى دنیا و عزت آخرت را یک جا خواستى، اگر توانستى علم و عرفان را با هم جمع کنى، اگر مرزها را شناختى، اگر نقش اجتماعى ات را در برابر پدر و مادر، همسر و فرزند، خویش و همسایه، دوست و رفیق، رئیس و ارباب رجوع، خوب ایفا کردى، اگر به خودت، به دیگران و به خدا ظلم نکردى، اگر حق را پایمال نکردى و حق خودت، حق دیگران و حق خدا را ادا کردى، آن وقت تو به عدالت رسیده اى و کسى که به عدالت آراسته شود و ماهرانه عدالت ورزد، راه را براى جهانى شدن عدل و ظهور منجى عالم هموار کرده است.

مهارت در دشمن شناسى
ساده انگارى است که فکر کنى اگر آهسته بروى و آهسته بیایى کسى به تو کارى ندارد. دهها چشم یکسره تو را مى پایند تا از یک لحظه غفلتت استفاده کنند و اگر بى خیال آنها شوى آنچنان تو را فریب مى دهند که نفهمى چه بر سرت آمده است.
حواست باشد، در عصر غیبت، دشمنان داخلى و خارجى هزار جور کلک و حقه سوار مى کنند تا سرمایه هاى مادى و معنوى تو را بگیرند و اگر در تدبیر از آنها کم بیاورى و یا در مقابلشان کوتاه بیایى، همه چیزت را باخته اى.
باید دشمن را شناخت و متوجه او بود و اگر لازم شد - که مى شود - در برابر توطئه هایش ایستاد و مقاومت کرد.
دشمن، گاهى جسورانه پیش مى آید، گاهى با احتیاط، گاهى رودررو مى ایستد، گاهى پشت سر، گاهى لباس سیاست تن مى کند، گاه فرهنگ و ادب و هنر. گاهى با شمشیر مى جنگد، گاهى با قلم. دشمن فیلم مى سازد، کتاب مى نویسد، دلسوزى مى کند، همدردى مى نماید و تا دلت بخواهد ادعا دارد براى همه چیز. دشمن گاهى در دل و درون تو خانه مى کند و مى شود نفس اماره، گاهى از تو فرسنگها فاصله دارد و مى شود شیطان بزرگ. به هر حال باید او را شناخت و با همه توان با او مبارزه کرد.

مهارت در صبر و پایدارى
یا به درستى راهى که انتخاب کرده اى یقین دارى یا ندارى؟ اگر یقین دارى، تردید و دودلى چرا؟ چرا شک مى کنى در رفتن؟ و چرا سرزنشهاى دیگران تو را سست مى کند؟ همیشه عده اى هستند که از تو ایراد مى گیرند، انتقاد مى کنند، تو راسرزنش مى کنند ولى قرار نیست ایرادها و انتقادها و سرزنشها، تو را از مسیر حقى که مى روى باز دارد که اگر اینطور باشد تو هرگز به مقصدى که خودت انتخاب کرده اى، به هدفى که براى رسیدن به آن مى خواهى تلاش کنى، نمى توانى برسى.به خودت اعتماد کن و از آنچه که به تو مى گویند هراسى نداشته باش. نمى گویم بى توجه باش لابلاى این انتقادها و سرزنشها گاهى حرفهاى حسابى هم مى شود پیدا کرد، حتى خداوند هم مى فرماید: »همه حرفها را بشنوید و از بهترین آنها پیروى کنید«.اما یادت باشد اگر امروز، در عصر غیبت، از سرزنش دیگران بترسى و با هر حرفى جهت حرکتت را عوض کنى، فردا، در عصر ظهور، حجتى براى ارائه به امام خود ندارى، که او حاضر و ناظر بر عمل و نیت توست. پس صبور و پایدار بمان!
دلا در عاشقى ثابت قدم باش
که در این ره نباشد کار بى اجر

یا صاحب‌الزمان! بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
مـژده‌ی آمـدنت قیمـت جـان می‌ارزد                             تاری از موی تو آقـا به جهـان می‌ارزد
می‌گویند درد انتظار مثل درد دندان است که تا به سر نیامده به عمق جان اثر می‌کند. ولی ای کاش درد انتظارت مثل هزاران درد دندان بود. درد فراقت بند بند وجودم را می‌گدازد. نمی‌دانم چه وقت این سوز هجران به سر خواهد آمد و آن لحظه‌ی باور نکردنی برایم به وقوع خواهد پیوست.
یا صاحب‌الزمان! تا کی در آسمان به پرنده خیره شوم؟ تا کی در پیاده‌روی نگرانی انتظار قدم زنم؟ تا کی گل‌های سرخ را به یادت بر پرده‌ها سنجاق کنم؟ و تا کی شب‌های جمعه به یادت بخوانم سلامٌ علی آل یاسین؟ چشم به راهم و در انتظارت، تا با دلی سوخته از فراقت در نیمه‌ی شعبان برای خدمتگزاریت کمر همّت بندم. تا یار که را خواهد و میلش به که افتد

چه بی عار مردمی هستیم ما! چه بی آب چشمانی در سر کاشته ایم! چه بی رقص دست و پایی به خود آویخته ایم!«چه بی نشاط بهاری که بی تو می رسد!» فریاد!از این روزهای بی فرهاد. حسرتا!از شبهای بی مهتاب. فغان!از چشم و دل ناکشیده هجر. آیا هنوز،نوبت مجنون است و دور لیلی؟پنج روزی که نوبت ماست،
مغلوب کدام برج نحس است؟تهمت نحس، اگر بر زحل ننهم، با طالع پرده نشین،چه می توانم گفت؟ حافظ!یک بار دیگر بر سینه ی مرده خوار من بنشین و بخوان! کاروان رفت وتو در خواب و بیابان در پیش
کی روی؟ ره زکه پرسی؟چه کنی چون باشی؟ مهپاره های سعدی،اینک همه بر سفره ی مار و مورند.تو که از ماه تا ماهی،بر خوان خود،نشانده ای،از او این خاکساری را بپذیر: در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم.
بدان امید دهم جان، که خاک کوی تو باشم. شمس را در مثنوی نمی آراستی،اگر دیده بودی،خورشید چه سان،هر صبح بر سر و روی موعود ما بوسه می زند؛چه سان، هر شب،ماه در گوشه ی محراب سهله،به عقیق خاتم او می اندیشد؛چه انبوه ستارگان، غبار راه او،بر خود می آویزند،چه دلفریب غنچه هایی،که در نسیم یادش، سینه می گشایند! نی را به شکایت نمی خواندی،اگر دیده بودی،در نیستان چه آتشـی
افتاده است! ای قیامتگاه محشر! در این غوغای عاشق پیشگی ها،کسی هم تو را جست؟ کسی گفت آیا،به شَکَر خواری،نباید از شکرساز غفلت کرد؟به مه پرستی،از آسـمان نباید چشم دوخت؟شراب نیم خورده نباید،به پای درختان انگور ریخت؟دهان را که معدن بوسه و کلام است،از ناسزا نباید انباشت؟
کسی گفت آیا: دوست دارد یار این آشفتگی کوشش بیهوده،به از خفتگی…؟
ولی من که از هزارْ زخمِ شرافت،در مریضخانه ی عشقم،با تو می گویم.از
درازیِ راه؛از سنگینی بار؛از گل اندودی دل؛از پا و دست بی دست و پا؛از
گنگی سر؛از تنگی رزق؛از بی رحمی باغبان هایی که فقط،پاییز و زمستان،
آهن به در چوبین باغ می کوبند،و تیغ و تبر را خط و نشان می کنند.
با تو می گویم.از شوکران غیبت،که هنوز بر جام انتظار می ریزد؛ از
بغض های جمعه شب،که گلو می فشارد،سینه می دَراند،و عبوس می نشیند.
باور کن که بی عمر، زنده ایم ما.
و این بس عجب مدار؛
«روز فراق را که نهد،در شمار عمر».
که گفت عمر ما کوتاه است؟عمر ما هزار و اند حجله دارد.
روزگار درازی است در نزدیک ترین قلّه به آسمان-میان ابرها-نفس
از کوهستان سرد زندگی گرفته است.
بی عمر هم می توان زندگی کرد،و ما این گونه بودن را از سرداب سامرّا
تا روزگار اکنون،پاس داشته ایم.
ای شادترین غم!
شکوه تو چنین مرا به شکوه واداشت،ومن از صبوری تو در حیرتم.
آرزونامه های مرا که یک یک،پر می دهم،به دانه ای در دام انداز، و
آنگاه،جمله ای چند بر آن بیفزا؛تا بدانم که نوشتن را خاصیتی لست شگرف.
اینک کودک دل را به خواب می برم:
«شِکْوه چرا؟مگر نه این که غیبت،سراپرده ی جلال است، و غمگنانه ترین فریادِ عاشقان،جشن حضور؟».